Cơm lúa xứ Mường
Cơm lúa xứ Mường không chỉ là một món ăn mà là một biểu tượng văn hóa ẩm thực, gắn liền với đời sống tâm linh và sự thịnh vượng của đồng bào dân tộc Mường chủ yếu ở tỉnh Hòa Bình cũ, nay thuộc tỉnh Phú Thọ mới sát nhập (các Mường cổ như Mường Vó, Mường Vang, Mường Khến, Mường Động...).
Vùng đất Lúa: Người Mường sinh sống ở các thung lũng, ven sông và các khu vực bán sơn địa, nổi tiếng với những cánh đồng lúa, đặc biệt là ruộng bậc thang ở vùng cao. Lúa gạo được xem là nguồn sống và là vật phẩm linh thiêng.
Biểu tượng Thịnh vượng: Trong văn hóa Mường, từ "cơm" tượng trưng cho sự no đủ, phồn thịnh. Hạt gạo là kết tinh của đất trời và công sức lao động của con người.
Câu ca dao nổi tiếng: Hình ảnh "cơm lúa xứ Mường" được đúc kết trong câu ca dao "Cơm Mường Vó, lọ Mường Vang", ca ngợi sự trù phú lúa gạo của Mường Vó (huyện Lạc Sơn) và sự tinh tế trong ẩm thực (các món ăn đựng trong lọ như rượu cần, măng muối chua) của Mường Vang (huyện Cao Phong).
Lễ Mừng Cơm Mới: Hằng năm, người Mường tổ chức Lễ mừng cơm mới (hay còn gọi là lễ mừng cơm non, gạo mới) khi mùa màng thu hoạch, thể hiện lòng biết ơn sâu sắc đối với tổ tiên, thần linh đã phù hộ cho một vụ mùa bội thu.
Gạo xứ Mường chủ yếu là gạo nếp, được trồng trên nương rẫy hoặc ruộng bậc thang, nổi tiếng với chất lượng và hương vị đặc trưng:
Gạo nếp nương (Nếp cái): Đặc biệt dẻo, thơm tự nhiên.
Nếp Trứng Khe (Tlởng khe): Giống lúa cổ truyền quý hiếm của vùng Miền Đồi (nay là xã Thượng Cốc, Lạc Sơn), hạt tròn nhỏ như trứng con ngóe, vàng óng, rất thơm và bùi, thường được dùng làm lễ vật trong các dịp trọng đại.
Cơm lúa Mường là nguyên liệu chính tạo nên những món ăn mang đậm hồn cốt núi rừng:
Cơm Lam: Món ăn độc đáo nhất. Gạo nếp được cho vào ống nứa tươi, thêm chút nước suối khe đồi, rồi nút lại bằng lá chuối và nướng trên lửa. Cơm lam chín dẻo, có hương thơm đặc trưng của gạo nếp hòa quyện với mùi tre, nứa non.
Xôi Ngũ Sắc/Xôi Rau Rừng: Gạo nếp được nhuộm màu tự nhiên từ các loại lá và củ rừng (như lá cẩm, gấc, nghệ...), tạo nên món xôi rực rỡ, dẻo thơm, thường dùng trong lễ hội.
Pẻng Năng (Bánh Gio/Bánh Tro): Bánh truyền thống làm từ gạo nếp ngâm trong nước tro của các loại cây rừng, gói bằng lá chít, khi ăn chấm với mật mía, có vị dẻo mát và giúp tiêu cơm.
Cơm lúa xứ Mường, vì vậy, không chỉ là món ăn mà còn là tinh hoa ẩm thực và văn hóa mà du khách không thể bỏ qua khi ghé thăm Hòa Bình.